7.8 Poesías de Andrés Alencastre Gutiérrez (Kilku Waraka) 1/8
A decir de Arguedas Kilku Waraka fue el más grande poeta quechua de la historia. La traducción de los poemas de ‘Taki Parwa’ corresponden al también poeta Odi Gonzales Jiménez.
7.8.1 Puma
Phuyupa wawan oqe misi
phiña uywa rumi maki
orqollantam purichkanki
ritillantam kumu kumu.
Phiña phiña qawarispam
phuyutaraq picharinki
chupaykita maywirispam
orqokunata maytunki.
Chawar kichka sunkaykiwan
intitaraq llakllachinki
qalluykitaq sansaq puka
yawartaña llaqwarichkan.
Apukunapa sumaq uywan
inkakunapa yupaychanan,
yarqasqachu purichkanki
aychatachu maskachkanki?
Hamuy ñoqa qarasqayki
kay sonqoyta qasurispa,
qasqoy patapi tallaykuy
llakiykunata ñitiykuy.
Qaqa haspiq silluykiwan
hankuykunata watariy
hinaspataq puñuchiway
ama llaki muchunaypaq.
Puma
Tiznado gato, crío de la niebla
airada fiera, garra de piedra
deambulas por los cerros
cabizbajo por la nieve.
Acechando con furor
barres la niebla
laceando con tu rabo
lías montañas.
Espinos filudos tus bigotes
al sol deslumbran, relucientes
candente brasa tu lengua
se reclame por sangre.
Gracias felino de los apus
venerado crío
¿deambulas hambriento
rastreando una presa?
Ven y prueba
mi desgarrado corazón,
reposa en mi pecho
aplasta mis penas.
Con tus garras
que rasguñan piedras
trenza mis nervios
y adorméceme pronto
para no padecer pesares.
7.8.2 Punchawniykipi
Awsankatipa kawchinmantam
ritita asirichispa
qori inti wachirimun;
tukuy orqom rikcharimun
tukuy tikan llanllarimun
punchawniyki chayamuptin.
Ñoqañataqmi ancha kusisqa
hatun sonqo napaykuyki,
punamantam apamuyki
huk llawtuta matiykipaq
ichumanta awasqa
yawarniywan minisqata.
Tuta pukllaq qoyllurmantam
asiyninta pitimuni
simiykiman churanaypaq;
yuraq ñukñu ritimantam
waqayninta suwamuni
sonqoykita qarpanaypaq.
Kawsay sipas tika mukmu
amapuni ñawiykipi
weqe unu ruruchunchu
amapuni sonqoykipi
llaki phuyu tiyachunchu
kawsay kusi wiñay wata.
En tu día
Bulle el áureo sol
reverberando la nieve
de la cresta del Ausangate;
los cerros despiertan
reverdecen las flores
al llegar tu onomástico.
Y yo tan feliz
con el corazón pleno
/te saludo,
de las punas te traje
una borla tejida
con hebras de paja
con hilos de sangre.
A los luceros que retozan
/en la noche
sonsaqué su sonrisa
para colmar tu faz;
de la blanca nieve
/desagüé
su llanto de gotas
para irrigar tu corazón.
Capullo floral, chica vivaz
nunca brote de tus ojos
lágrima fatal,
jamás se pose
en tu corazón
la bruma de la pena;
vive feliz por siempre.
7.8.3 Intilláy
Inti tayta, intilláy
teqsi muyuman kawsay churaq taytalláy;
qonqor chakin napaykuyki
tukuy sonqon yupaychayki
sapa pacha paqariptin.
Wachiykipim kancharimun
apukunap yuraq rintinpas
wachiykipitaq llipipin
chuya mayup sanpa qochap
ununkunapas.
Kanchayniyki chayamuptinmi
chayñakuna chulla kunkalla takirinku
uywakuna ima sumaqta pukllarinku
hinaptim pacha kawsayta qallarin.
Kanchayniyki rikuriptinmi
mallkipas qomiryan
puna ichupas chikchimun
mikuy chaqrapas tikarin.
Inti tayta, intilláy:
mama killawan pukllaspam
wayna sipaspa sonqonman
munanakuyta churanki.
Inti tayta, intilláy:
wakcham qepani pachapi
yana tutap millpuykusqan
sapa punchaw tukukuptin
orqop qepanpi chinkariptiyki.
Astro rey
Padre sol
dador de vida, arcano progenitor
de rodillas te invoco;
cada nuevo día.
En tus feudos relumbra
la nítida nieve de los apus
en tus dominios reluce
el agua cristalina de ríos
y mansos lagos.
Cuando asoma tu resplandor
los jilgueros trinan al unísono
las fieras retozan a sus anchas
iniciando con júbilo el día.
Cuando surge tu fulgor
verdea la bruzna en los valles
rebrota la paja en las punas
florecen los campos de cultivo.
Padre sol
tus devaneos con la luna
insuflan amor
al corazón de los amantes.
Padre sol
desolado me quedo aquí
engullido por la negra noche
al final del día
cuando te pierdes detrás
/de los cerros.
7.8.4 Wakcha waqay
Wasiy pistuq sumaq phuyu
ima wayram pukusunki,
maytaq kunan kapunkichu
ñakariyniy llantukuqniy.
Chinmi wasiy, chinmi panpay
aqarapillam wayrawan pukllan
imatañam tariymanchu
hanaq pachata tikraspaypas.
Layu qocha sani unu
taytallaytam millpuykunki,
qamtapunim ñakachkayki
yawar sutuchkaq sonqoywan.
Kiriymanta paqarispan
unuykita yawarchachkan
qeruruma puka qonchu
payaqchuma puka qonchu.
Layu qocha sani unu
waqayninwan yapaykukuq,
llakisqaymi putisqaymi
pacha phuyuman tukuspa
wiñay wata panpasunki.
Aflicciones de un paria
Telón de bruma que cubres
/mi casa
que vientos te conducen,
en que parajes te disuelves
refugio de mis tormentos.
Desierta mi casa, mis campos yermos
tan solo la nevisca volátil
desciende, zozobra en el aire:
no he de verlos
ni revolviendo el cielo.
Laguna de Layo. aguaje morado
que engulliste a mi padre
a ti te he de maldecirte
con mi corazón anegado
en sangre.
Escurriendo de mis llagas
mi sangre va turbiando tus aguas
Qeruruma, flujo tinto
Payachuma, rojo coagulo.
Laguna de Layo, turbio caudal
colmado con mi llanto,
lo sufrido, lo padecido por mi
se tornará en densa bruma
y te cubrirá por siempre.
7.8.5 Chuchu maqta
Chumpi supu kawallunpim
chuchu maqta rikurimun
wayrahinam pawaykachan
chikchihinam pitaykachan.
Wayqokunapim chinkarin
orqokunapi rikurin
chawar kuyu liwinwanmi
sallqa choqchita mayturun.
Qaqakunata pitaspan
panpakunapi chinkarin
turu seqoq lasun paqtaq
mayunkunata aysarin.
Thantallañam cheqchi pachan
chikchi parawan tupaspan
lliki llikin qara watanan
uywap wasanpi qetusqan.
Sichus pipas phiñarichin
chaypiqa sayarinmi,
hankunkuna qewirikun
yawarnintaqmi timpurin.
Qawaykuspallan awqanta
panpakama kumuykachin
rimarispataq takyachin
sallqa choqchiq pawaynintapas.
Qawarichun tukuy runa
chuchu maqtap kallpantaqa,
awqakuna rikurispanqa
makillanpim ñutukunqa.
Matrero
En su potro de castaño pelaje
irrumpe el joven montaraz
campea cual viento, trota
rebotando como el granizo.
Por los barrancos se esfuma
por las laderas reaparece y laza:
boleadora de trenzas crines
enroscándole en los tobillos
del cerril equino.
Brincando por los roquedales
se desvanece en la planicie
y por los charcos arrastra
/el foete
con el que desnuca toros.
Son raídas sus prendas
por lidiar en lluvia y granizo
sus zahones de jinete, rotosos
de tanto rodar en el lomo
/de las bestias.
Si alguien lo irrita
entonces se yergue
se erizan sus tendones
y rebulle su sangre.
Su sola mirada
derrenga a los rivales
y cuando vocifera acalla
/incluso
el trote de las manadas.
Que vea la turba, entonces
la furia del matrero:
si reviven los rivales
serán polvo en sus manos.
7.8.6 Llaqtallay
Yupa munasqay llaqtallay llaqta
qonqaykimanchu,
maypi kaspapas hanpullasaqmi
llantuykimanqa.
Runapa siminña qasa wayrahina
qarqowachkaptinpas
aswan aswantam qamta munayki
way llaqtalláy!
Sapa astawan karunchaptiymi
kutichimuwan
usqay usqayta, sonqoypi kawsaq
chay rikchayllayki.
Qocha tukukuy orqokunapi
antawaraykim
ñawiypi kawsan llipipipispa
ima munayta.
Riti kawchiyoq orqoykikuna
sonqoy ukupi,
maypi kaptiypas kawsarintaqmi
kallpachawaspa.
Putuqniy llaqta, ñuñusqay hallpa
mamaymi kanki;
sanpa qochaykipa chuya ununmi
kawsayminiypas.
Terruño
Adorado pueblo mío
no he de olvidarte
por lejos que esté, siempre
volveré a tus estancias
a guarecerme de las penas.
Aunque las malas lenguas me fustiguen
como gélidos vientos
aún más te querré
pueblo mío!
Cada vez que de ti
/me alejo
me insta a volver
la nostalgia que bulle
en mi corazón.
Tus celajes
de los confines
donde expiran las lagunas
relumbran en mis ojos.
Dagas de hielo, tus picachos
atraviesan mi corazón
que late aun
dándome brío
lejos de ti.
Pródigo pueblo, tierra nutricia
eres mi madre;
arroyos y lagos
fraguan mi existencia.
7.8.7 Qonqawankimanchu
Chay sonqoykim, mati sonqoykim
chay waqayniy pakayasqan rumin
qoñi qesayman tukurqam
chiripaqpas wayrapaqpas.
Qechipraykip llantullanpim
kawsayniyta samachirqani,
puka ñukchu simiykimantam
kawsay yawarta chonqarqani.
Qonqawaqchu yanaykita
ñawiykip yananpi kawsaqta,
cheqtawaqchu sonqoykita
sonqoyta takarparispa.
¿Me olvidarías?
Ese tu duro corazón
pedrusco remojado por mi llanto
tibio nido fue para mí
en el frío, en el viento.
A la sombra de tus pestañas
dejé reposar mi vida,
y de tus labios tintos
sorbí la sangre nutricia.
¿Olvidarías a tu amor
al que mora en el limbo
/de tus ojos,
segarías tu corazón
despedazando el mío?
7.8.8 Ama sonqoyta rikcharichiychu
Kawsayniy seqoq awqa warmi
imapaqmi rikcharichinki
tukuy llakiq rumiyachisqan
wakcha warma sonqollayta.
Kallpayki kanmanchu warmi
qaqamanta waqay unuta
rumimanta qoñi yawarta
qorqoyta atinaykipaq?.
Qaqam kani kutun sonqoy
runapa llaqtanpi muyusqay
wasiymanta llakikusqay
sinchi ñakariq muchusqay.
Manam pipas wasi llantunpi
qorpachayta munawanchu
Chayñachu kuyaq sonqonta
pi maypas kichariwanman?.
Hañakusqan llapan aychay
wayataqmi hankuykuna
tulluykamam llaki chayan
sonqoytaqmi chullunkun.
Hinam tamachkani ñoqa
tutapa yananpa millpusqan;
killapa qellonmi uyaypi
iskay yarqataq waqayniy.
Ama sonqoyta rikcharichiychu
ñawi ruruykipa yananwan
Hina kachun aya aycha
mana pipaq yawarniyoq.
No incites a mi corazón
Malvada mujer que diste fin
/a mis días
para que turbas más
a mi pobre tierno corazón
petrificado por la congoja.
¿Tendrías valor, infame,
para hacer brotar de las rocas
aguaje de lágrimas,
de las piedras
tibia hemorragia?
Soy peña de gélido corazón
de tanto errar en el mundo
de sentir nostalgia de mi hogar
es atroz el tormento
/que padezco.
Si nadie me da posada
a la sombra de tu casa,
¿Por qué entonces alguien
habría de abrirme
su compasivo corazón?
Adormecidos están mis músculos
endebles mis tendones;
la desdicha roe mis huesos,
ha entumecido mi corazón.
Así deambulo
engullido por el limbo de la noche,
en mi faz amarillea
/la luz de la luna
y mi llanto son dos arroyos.
No incites, pues, a mi corazón
con la negra semilla de tus ojos
déjalo ya
que yazga así la carne fofa
sin sangre para procrear.
Comentarios
Publicar un comentario