7.8 Poesías de Andrés Alencastre Gutiérrez (Kilku Waraka) 1/8

A decir de Arguedas Kilku Waraka fue el más grande poeta quechua de la historia. La traducción de los poemas de ‘Taki Parwa’ corresponden al también poeta Odi Gonzales Jiménez.






7.8.1 Puma

Phuyupa wawan oqe misi

phiña uywa rumi maki

orqollantam purichkanki

ritillantam kumu kumu.

Phiña phiña qawarispam

phuyutaraq picharinki

chupaykita maywirispam

orqokunata maytunki.

Chawar kichka sunkaykiwan

intitaraq llakllachinki

qalluykitaq sansaq puka

yawartaña llaqwarichkan.

Apukunapa sumaq uywan

inkakunapa yupaychanan,

yarqasqachu purichkanki

aychatachu maskachkanki?

Hamuy ñoqa qarasqayki

kay sonqoyta qasurispa,

qasqoy patapi tallaykuy

llakiykunata ñitiykuy.

Qaqa haspiq silluykiwan

hankuykunata watariy

hinaspataq puñuchiway

ama llaki muchunaypaq.

Puma

Tiznado gato, crío de la niebla

airada fiera, garra de piedra

deambulas por los cerros

cabizbajo por la nieve.

Acechando con furor 

barres la niebla

laceando con tu rabo

lías montañas.

Espinos filudos tus bigotes

al sol deslumbran, relucientes

candente brasa tu lengua

se reclame por sangre.

Gracias felino de los apus

venerado crío

¿deambulas hambriento

rastreando una presa?

Ven y prueba

mi desgarrado corazón,

reposa en mi pecho

aplasta mis penas.

Con tus garras

que rasguñan piedras

trenza mis nervios

y adorméceme pronto 

para no padecer pesares.

7.8.2 Punchawniykipi

Awsankatipa kawchinmantam

ritita asirichispa

qori inti wachirimun;

tukuy orqom rikcharimun

tukuy tikan llanllarimun

punchawniyki chayamuptin.

Ñoqañataqmi ancha kusisqa

hatun sonqo napaykuyki,

punamantam apamuyki

huk llawtuta matiykipaq

ichumanta awasqa

yawarniywan minisqata.

Tuta pukllaq qoyllurmantam

asiyninta pitimuni

simiykiman churanaypaq;

yuraq ñukñu ritimantam

waqayninta suwamuni

sonqoykita qarpanaypaq.

Kawsay sipas tika mukmu

amapuni ñawiykipi

weqe unu ruruchunchu

amapuni sonqoykipi

llaki phuyu tiyachunchu

kawsay kusi wiñay wata.

En tu día

Bulle el áureo sol

reverberando la nieve

de la cresta del Ausangate;

los cerros despiertan

reverdecen las flores

al llegar tu onomástico.

Y yo tan feliz

con el corazón pleno

          /te saludo,

de las punas te traje

una borla tejida

con hebras de paja

con hilos de sangre.

A los luceros que retozan

/en la noche

sonsaqué su sonrisa

para colmar tu faz;

de la blanca nieve

/desagüé

su llanto de gotas

para irrigar tu corazón.

Capullo floral, chica vivaz

nunca brote de tus ojos

lágrima fatal,

jamás se pose 

en tu corazón

la bruma de la pena;

vive feliz por siempre.

7.8.3 Intilláy

Inti tayta, intilláy

teqsi muyuman kawsay churaq taytalláy;

qonqor chakin napaykuyki

tukuy sonqon yupaychayki

sapa pacha paqariptin.

Wachiykipim kancharimun

apukunap yuraq rintinpas

wachiykipitaq llipipin 

chuya mayup sanpa qochap

ununkunapas.

Kanchayniyki chayamuptinmi

chayñakuna chulla kunkalla takirinku

uywakuna ima sumaqta pukllarinku

hinaptim pacha kawsayta qallarin.

Kanchayniyki rikuriptinmi

mallkipas qomiryan

puna ichupas chikchimun

mikuy chaqrapas tikarin.

Inti tayta, intilláy:

mama killawan pukllaspam

wayna sipaspa sonqonman 

munanakuyta churanki.

Inti tayta, intilláy:

wakcham qepani pachapi

yana tutap millpuykusqan

sapa punchaw tukukuptin

orqop qepanpi chinkariptiyki.

Astro rey

Padre sol

dador de vida, arcano progenitor

de rodillas te invoco;

cada nuevo día.

En tus feudos relumbra

la nítida nieve de los apus

en tus dominios reluce

el agua cristalina de ríos 

y mansos lagos.

Cuando asoma tu resplandor

los jilgueros trinan al unísono

las fieras retozan a sus anchas

iniciando con júbilo el día.

Cuando surge tu fulgor

verdea la bruzna en los valles

rebrota la paja en las punas

florecen los campos de cultivo.

Padre sol

tus devaneos con la luna

insuflan amor

al corazón de los amantes.

Padre sol

desolado me quedo aquí

engullido por la negra noche

al final del día

cuando te pierdes detrás

/de los cerros.

 

7.8.4 Wakcha waqay

Wasiy pistuq sumaq phuyu

ima wayram pukusunki,

maytaq kunan kapunkichu

ñakariyniy llantukuqniy.

Chinmi wasiy, chinmi panpay

aqarapillam wayrawan pukllan

imatañam tariymanchu

hanaq pachata tikraspaypas.

Layu qocha sani unu 

taytallaytam millpuykunki,

qamtapunim ñakachkayki

yawar sutuchkaq sonqoywan.

Kiriymanta paqarispan

unuykita yawarchachkan

qeruruma puka qonchu

payaqchuma puka qonchu.

Layu qocha sani unu

waqayninwan yapaykukuq,

llakisqaymi putisqaymi

pacha phuyuman tukuspa

wiñay wata panpasunki.

Aflicciones de un paria

Telón de bruma que cubres

/mi casa

que vientos te conducen,

en que parajes te disuelves

refugio de mis tormentos.

Desierta mi casa, mis campos yermos

tan solo la nevisca volátil

desciende, zozobra en el aire:

no he de verlos

ni revolviendo el cielo.

Laguna de Layo. aguaje morado

que engulliste a mi padre

a ti te he de maldecirte 

con mi corazón anegado

en sangre.

Escurriendo de mis llagas

mi sangre va turbiando tus aguas

Qeruruma, flujo tinto

Payachuma, rojo coagulo.

Laguna de Layo, turbio caudal

colmado con mi llanto,

lo sufrido, lo padecido por mi

se tornará en densa bruma

y te cubrirá por siempre. 

7.8.5 Chuchu maqta

Chumpi supu kawallunpim

chuchu maqta rikurimun 

wayrahinam pawaykachan

chikchihinam pitaykachan.

Wayqokunapim chinkarin

orqokunapi rikurin

chawar kuyu liwinwanmi

sallqa choqchita mayturun.

Qaqakunata pitaspan

panpakunapi chinkarin

turu seqoq lasun paqtaq

mayunkunata aysarin.

Thantallañam cheqchi pachan

chikchi parawan tupaspan

lliki llikin qara watanan

uywap wasanpi qetusqan.

Sichus pipas phiñarichin

chaypiqa sayarinmi,

hankunkuna qewirikun

yawarnintaqmi timpurin.

Qawaykuspallan awqanta

panpakama kumuykachin

rimarispataq takyachin

sallqa choqchiq pawaynintapas.

Qawarichun tukuy runa

chuchu maqtap kallpantaqa,

awqakuna rikurispanqa

makillanpim ñutukunqa.

Matrero

En su potro de castaño pelaje

irrumpe el joven montaraz 

campea cual viento, trota

rebotando como el granizo.

Por los barrancos se esfuma

por las laderas reaparece y laza:

boleadora de trenzas crines

enroscándole en los tobillos

del cerril equino.

Brincando por los roquedales

se desvanece en la planicie

y por los charcos arrastra

/el foete

con el que desnuca toros.

Son raídas sus prendas

por lidiar en lluvia y granizo

sus zahones de jinete, rotosos

de tanto rodar en el lomo 

/de las bestias.

Si alguien lo irrita

entonces se yergue

se erizan sus tendones

y rebulle su sangre.

Su sola mirada

derrenga a los rivales

y cuando vocifera acalla

/incluso

el trote de las manadas.

Que vea la turba, entonces

la furia del matrero:

si reviven los rivales

serán polvo en sus manos.

7.8.6 Llaqtallay

Yupa munasqay llaqtallay llaqta

qonqaykimanchu,

maypi kaspapas hanpullasaqmi

llantuykimanqa.

Runapa siminña qasa wayrahina

qarqowachkaptinpas

aswan aswantam qamta munayki

way llaqtalláy!

Sapa astawan karunchaptiymi

kutichimuwan

usqay usqayta, sonqoypi kawsaq

chay rikchayllayki.

Qocha tukukuy orqokunapi

antawaraykim

ñawiypi kawsan llipipipispa

ima munayta.

Riti kawchiyoq orqoykikuna

sonqoy ukupi,

maypi kaptiypas kawsarintaqmi

kallpachawaspa.

Putuqniy llaqta, ñuñusqay hallpa

mamaymi kanki;

sanpa qochaykipa chuya ununmi

kawsayminiypas.

Terruño

Adorado pueblo mío

no he de olvidarte

por lejos que esté, siempre

volveré a tus estancias

a guarecerme de las penas.

Aunque las malas lenguas me fustiguen

como gélidos vientos

aún más te querré

pueblo mío! 

Cada vez que de ti

/me alejo

me insta a volver

la nostalgia que bulle

en mi corazón.

Tus celajes

de los confines

donde expiran las lagunas

relumbran en mis ojos.

Dagas de hielo, tus picachos

atraviesan mi corazón 

que late aun 

dándome brío

lejos de ti.

Pródigo pueblo, tierra nutricia

eres mi madre;

arroyos y lagos

fraguan mi existencia.

 

7.8.7 Qonqawankimanchu

Chay sonqoykim, mati sonqoykim

chay waqayniy pakayasqan rumin

qoñi qesayman tukurqam

chiripaqpas wayrapaqpas.

Qechipraykip llantullanpim

kawsayniyta samachirqani,

puka ñukchu simiykimantam

kawsay yawarta chonqarqani.

Qonqawaqchu yanaykita

ñawiykip yananpi kawsaqta,

cheqtawaqchu sonqoykita

sonqoyta takarparispa.

¿Me olvidarías?

Ese tu duro corazón

pedrusco remojado por mi llanto

tibio nido fue para mí

en el frío, en el viento.

A la sombra de tus pestañas

dejé reposar mi vida,

y de tus labios tintos

sorbí la sangre nutricia.

¿Olvidarías a tu amor

al que mora en el limbo

/de tus ojos,

segarías tu corazón

despedazando el mío?

7.8.8 Ama sonqoyta rikcharichiychu

Kawsayniy seqoq awqa warmi

imapaqmi rikcharichinki

tukuy llakiq rumiyachisqan

wakcha warma sonqollayta.

Kallpayki kanmanchu warmi

qaqamanta waqay unuta

rumimanta qoñi yawarta

qorqoyta atinaykipaq?.

Qaqam kani kutun sonqoy 

runapa llaqtanpi muyusqay

wasiymanta llakikusqay 

sinchi ñakariq muchusqay.

Manam pipas wasi llantunpi

qorpachayta munawanchu

Chayñachu kuyaq sonqonta

pi maypas kichariwanman?.

Hañakusqan llapan aychay

wayataqmi hankuykuna

tulluykamam llaki chayan

sonqoytaqmi chullunkun.

Hinam tamachkani ñoqa

tutapa yananpa millpusqan;

killapa qellonmi uyaypi

iskay yarqataq waqayniy.

Ama sonqoyta rikcharichiychu

ñawi ruruykipa yananwan

Hina kachun aya aycha

mana pipaq yawarniyoq.

No incites a mi corazón

Malvada mujer que diste fin 

/a mis días

para que turbas más 

a mi pobre tierno corazón 

petrificado por la congoja.

¿Tendrías valor, infame,

para hacer brotar de las rocas

aguaje de lágrimas,

de las piedras

tibia hemorragia?

Soy peña de gélido corazón

de tanto errar en el mundo

de sentir nostalgia de mi hogar

es atroz el tormento

/que padezco.

Si nadie me da posada 

a la sombra de tu casa,

¿Por qué entonces alguien

habría de abrirme

su compasivo corazón?

Adormecidos están mis músculos

endebles mis tendones;

la desdicha roe mis huesos,

ha entumecido mi corazón.

Así deambulo

engullido por el limbo de la noche,

en mi faz amarillea

/la luz de la luna

y mi llanto son dos arroyos.

No incites, pues, a mi corazón 

con la negra semilla de tus ojos

déjalo ya

que yazga así la carne fofa

sin sangre para procrear.


Comentarios

Entradas más populares de este blog

Presentación - Autoaprendizaje Quechua

Capítulo I: Vocabulario