7.5 Poesías de Ciro Alfredo Gálvez Herrera

Autor del Renacimiento Andino, ex ministro de cultura, poeta.



7.5.1 ¡Kutisaq!

Sapayniypim wayra

¡ripukuy! niwaq

wiksaymanta hasapakuspa

yarqaymanta kaptin.

Ripusqay punchawñataqmi,

orqokuna, chaqrakuna waqarqa;

rumikuna, sachakuna, mayupas,

qowikuna, uywakuna, atoqkunapas,

¡wañuyni unanchaq tukupas!

Allqoypa anyayninkunam rikchakapuwaq

aychaymanta rurasqa charango cuerdakuna

nanaywan siptikuq

karunchakusqaymanhina.

Ripuytaqa ripukurqanim,

chu, llaqtaypim sonqoyta saqerqani,

yuyarisqay wawqeykunatapas

sara ukupi pukllachkaq

qala chaki warmakunatahina.

Mamaytapas yuyarinim

waqasqanpi sutuchkaq weqeyoqta;

chaqraykunata, uywaykunatapas,

yanaytañataq mayu patanpi

samayninwan kuyayninta

chayachimuwachkaqtahina.

Kunanñataqmi kay karu llaqtapi,

mana nunayoq runap llaqtanpi,

musyanim llaqtaymanta hamuq wayrata

kutichikuwayta munaspa,

musyaykim yanallay

lliw ima hapisqaypi

musyanim qamwan sonqoy kasqanta

chayraykum ¡kutisaq! llaqtayman.

¡Volveré! 

El aire en silencio

me decía que me vaya, 

bostezando desde mis entrañas, 

cuando tenía hambre.

El día de mi partida lloraron

los cerros, las chacras,

las piedras, los árboles, el río,

los cuyes, las ovejas, los zorros,

hasta el búho que presagiaba mi muerte.

Los aullidos de mi perro parecían

cuerdas de charango hechas de mi propia carne,

que poco a poco se arrancaban,

con la distancia y el dolor.

Entonces me fui,

pero en mi pueblo quedó mi alma,

mis hermanos que aún los imagino

niños descalzos

jugando en el maizal;

también recuerdo a mi madre,

con sus ojitos llorosos

por mi partida

mis chacras y ovejas aun llorando,

y mi amor en el río,

con su aliento

llena de candor.

Y en esta ciudad lejana

ciudad de gente sin alma,

siento el aire venido de mi tierra

queriendo llevarme de regreso;

te siento a ti amor mío

en todo lo que toco;

siento que mi corazón quedó contigo, 

y por eso ¡volveré! 

7.5.2 Pim wañuchiwachkanchik?

Mana llakipayakuq llaqtapi

qacha yakuyoq, qacha wayrayoq llaqtapi

wakcha wischupasqa kawsani.

Chu, musyanim llaqtay qayawasqanta

wawqeykunata kallpanchanaypaq

sapinchikunawan tinkuspa

urmasqanmanta hatarichinaypaq.

Uywa sachakunapas wañuchkan

riti orqokunapas chulluchkanña

chaqraykunapas qalayasqaña.

Minakunapas, fabricapas manas

yakuta wayratapas miyuchanchu.

Nis, pim wañuchiwachkanchik

pim cancerta qallaykachirqa

sapa puchaw runa wañunanpaq?

pim yanayta wañuchirqa?

Mama kukallay

willaykullaway

pim wañuchiwachkanchik?

Protestaqkuna balachisqa wañun

hukuna yarqaymanta utaq cancerwan

hinallañam wañuypipas kawsaypipas kay

yanaypas wañusqaña kaptinqa.

Imapaqña kawsayman?

wakchalla churichaykunapas

chiwchichahina siminchantin

tantachata mañakuspa.

Limamanta kutimuyta atispaqa

paykunaraykuchik kutimuyman

chaqraykunaraykutaq kutimuyman

saqesqay chaqraykunarayku

yanayraykutachá kutimuyman

wañuypiwan kawsaypi kayman

wiñaypaq kuskalla kananchikpaq.

Ripukusaq, ripukusaq

kunanhina watankama

kawsaspaychá kutimusaq

wañuspaychá manañaqa.

Mama pachallay 

qamta waqani

chaskikullaway

Kunanhina watankama

kawsaspaychá kutimusaq

wañuspaychá manañaqa.

¿Quién nos está matando?

En esta ciudad indolente

de agua y aire contaminado

vivo pobre, despreciado…

pero siento que mi pueblo me llama

para darle fuerza a mis hermanos,

encontrando nuestras raíces

levantarlos desde las ruinas.

Los bosques y animales están muriendo

los nevados llorando se derriten,

y las chacras empobrecidas…

dicen que las minas no contaminan,

que las máquinas y fábricas tampoco.

¿Entonces quién nos está matando?

¿Quién inventó el cáncer

para matar tanta gente?

¿Quién mato a mi amor?

Madre coca, madrecita

avísanos

¿Quién nos está matando?

Los que protestan mueren baleados

los otros por hambre o por cáncer

estar en la vida o en la muerte ya da igual,

si mi amor ya está muerta.

¿Para qué ya voy a vivir?

Huérfanos también mis hijos

volvería también por mis chacras

¡Que las dejé abandonadas!

volvería también por mi amor,

estaría entre la vida y la muerte,

para estar siempre juntos, los dos (bis)

Me voy, me voy

hasta el próximo año como hoy

si estoy vivo volveré

y si he muerto ya no

¡Madre tierra!

¡Tayta Huamani!

¡Recíbenos!

Hasta el próximo año como hoy

si estoy vivo volveré

y si he muerto ya no.

7.5.3 Waqanayaq uya

Mana waqanapaq weqenta takyachispa

waqanayaq uyata qawaptiykim

lliw imapas waqaqta qawanki

sachakunata, wayrata, yakutapas,

lliw ima qawasqaykitawan

hapisqaykitam waqaqta qawanki,

lliw ima chaypi ñoqa kasqayrayku.

Saqewayta munaspaqa

karu kaptiykipas

musyankim sonqonchikkuna

watasqa kasqanta,

qamwan ñoqa hukllam kanchik.

Ñoqa wañuptiypas

sonqoyqa qampapim llanllarinqa

qampañataq ñoqapapi.

Llakiwan masyachikusqa

karupiña kaptiykipas,

musyankim wayrapa samayninpiwan

hallpapa llanllarininpi

ukuykiman yaykuspa

yapamanta kawsachisqayta,

Qamrayku wañusqayta,

yachanaykipaq.

El rostro lloroso

Cuando veas un rostro lloroso

conteniendo las lágrimas

para no llorar,

verás que todo tu entorno llora

los árboles, el aire, el agua,

las casas, hasta la yerba que pisas.

Verás llorar todo lo que abarque tu vista

y palpen tus manos,

porque en todo eso, yo estaré.

Aunque quieras dejarme

y estes lejos,

sentirás el amor que nos une,

el mundo somos tu y yo.

Aunque yo muera

mi corazón seguirá

latiendo en el tuyo

y el tuyo en el mío.

Y si estando lejos,

abrumada de nostalgia

sientes el aliento del aire

y el pulso de la tierra,

entrare en tu cuerpo

y te daré vida para que sepas

que he muerto por ti.

7.5.4 Chunniq marka

Chinkasqam kachkani

kay chinka runapi

purini muspani

¡allin sonqo runata maskani!

Wakin hamun, hukkuna rin

pich urman ñoqawan

imapas kayman hinalla

chinkasqa takikuna 

maymanta hamun

mayman rin yachakunchu

¡allin sonqo runata maskani!

Llumpay runa, akchikunapas

puriqkuna, rantiqkuna

tuki tuki imañapas

rantinku qatukunku imachakunata

yanqachakunamanta, kuyunakuy, sidapas

tuki vitrinakuna, qacha qatukuna

¡riquezawan pobreza wañuywan kuska!

Wiksasapakuna, wakcha saqrachakunapas

qellakuna, allqokuna

latakuna politicukuna, dogradukuna

kikllukunapi pishtakukuna

¡suwakunalla maypipas!

Miski mikuykunaman riptiypas mikunaypaq qollqey kanchu

millay runalla maypipas

sinkasqahina 

kikllukunapi, kanchakunapi, maypiñapas 

pantaruni ñanta

¿maytam rinku?, ¿imata maskanku?

¡allin sonqo runata maskani!

Ñakayta purispapa machucha

atipaspanta lloqsiqta

paypas hinallata maskasqanta willawasqanta

ñakayta purispa tariruwaqraq

¡maskay hinalla!

Ciudad vacía

¡Estoy perdido!

en este mar de gente

camino, desvarío;

¡busco alguien en quien confiar!

Unos van otros vienen

alguien tropieza conmigo

soy solo eso, ¡un tropiezo!

melodías estridentes

ruidosas que confunden

¡busco alguien en quien confiar!

Mucha gente, muchas luces

caminantes y comerciantes a doquier

fantasía, música, lujo, risas

compran y venden todo

desde baratijas hasta sexo y sida

lindas vitrinas, sucios mercados

¡riqueza, pobreza y la muerte juntos!

Gordos barrigones, escuálidos mendigos

vagos, ratas y borrachos

corruptos y drogados en calles y jirones

asesinos en las calles

¡ladrones por todas partes!

Sabrosas comidas en todos lados 

pero para comer no tengo plata

gente mala en las calles

como perdidos en todas partes

¿perdieron el camino?

¿a dónde van?

¿qué buscan?

¡busco alguien en quien confiar!

Un anciano a duras penas

Diógenes de Atenas

lámpara encendida en mano

caminado al medio día

me contó que busca lo mismo 

hace 2 mil años,

y me gritó ¡sigue buscando!

7.5.5 Maypiraq justicia

Tayta señor juez

haykam justiciayki

qhapaqpa justicianqa manam wakchapaqchu

qampa justiciaqa manam wakchapaqchu.

Señor abogado

haykam justiciayki

wallpayta mikuruspa

hukman apachkanki

qollqeyta chaskiruspa

hukman qoykuchkanki.

Señor congresista

iskay kuyaq runa

candidato kaspa

allinhina karqa

llaqtaypi llullakuspa

kutimunmanñachu.

Llaqtay alcaldipas

wirayarusqaña

carruyoqña kasqa

reqsiwanchikñachu

qollqeyoqña kasqa

qawaykuwanñachu.

Yanqachu icha ripumurqani

karu llaqtapi wakcha kanaypaq

mana chaqrayoq, mana wasiyoq

kayna muchunaypaq

mana yanayoq, mana piniyoq

yanqa purinaypaq.

Donde estará la justica

Señor juez

cuánto cuesta tu justicia

la justicia de los ricos

no es justicia para los pobres.

Señor abogado

cuanto son tus honorarios

después de comerte mi gallina

le llevas a la contra parte

después de recibir mi dinero

a la contraparte le das la información.

Señor congresista

habías tenido dos caras

de candidato

una cara de buena gente

mintiéndole a mi pueblo

ya no creo que regreses.

El alcalde de mi pueblo también

ya se había engordado

ya camina con carro

ya no nos conoce

ya había sido adinerado

ya ni nos mira.

Creo que en vano migré

para ser pobre en las grandes ciudades

para estar sin chacra, sin casa

sufriendo así

sin mi amada, sin nadie

para así deambular.

7.5.6 Kawsachkaqtaraq tariruy

Karumanta qawaruni

puñuysan orqokunata

llakiy samayninwan

yanayta kallpanchaqta

mana wañunanpaq.

Puriyniyta hikutarqani

kawsachkaqtaraq tarinaypaq,

rumikuna anchuq ñanniymanta

mana witalanaypaq,

kallmakuna kuyaywan waylluwaq

hanaq pacha sulla waqasqan sutuykuwan 

chiriyachiwaspa.

Allqokunapas

llakiy anyaykunata,

utulukunaqa takisqañachu

achikyay kusiy takinkunata,

wallpakunañataq umpusqa

upallalla harawisqa.

Hanaq pacha lutukurusqa

wayra, upallala kallpanta takyachispa,

wamanqa llakisqa allimantalla pawasqa,

akakawkañataq rumi hawanpi upayasqa

aswan mana allinta unachasqa.

Paykama chayaruptinñataq

manaña rimaspapas, katkataspa

wañuruniñam niykuruwan

chu qamwanmi kasaq imaypas

qanman sapa punchaw kawsayta qospa.

Chay punchawmantam

ukuypi yanay kasqanta musyani,

qawanitaq orqokunata, sachakunata

lliw mama pachatawan niwaspa

yanay unkunman kutisqanta.

Wayrapas yanapawan puriptiy,

chiki tukupas kusichiwan

chu llapantaq waqaspa asispa niwan

¡mama pachapas wañuchkanmi...!

Encontrarla aún con vida

Soñolientos aun los cerros

bostezando alientos de tristeza

vi desde el horizonte

que animaban a mi amada

para que no se muera.

Acelere el paso

para encontrarla aún con vida,

las piedras se retiraban de mis pasos

para no tropezarme,

las ramas me acariciaban cariñosas

refrescándome con las gotas de rocío

que el cielo había llorado.

Los perros llorando

aullidos de melancolía,

enmudecidos los gallos

no cantaban la matinal alegría

y las gallinas entumecidas susurraban.

Se había vestido de luto el cielo;

callado, contenía su impulso el viento,

triste, el halcón en lento vuelo

y mudo el akakawka desde un peñón

auguraban lo peor.

Llegué hasta ella

y aun temblorosa y sin palabras

me dijo que ya había muerto,

pero que siempre estaría conmigo

dándome vida cada día.

Desde aquel día la siento dentro mío

y veo los cerros, los árboles

y toda la mama pacha diciéndome 

que mi amor ha vuelto a sus entrañas.

Hasta el viento me ayuda cuando camino,

hasta el búho malagüero me alegra,

y el rio me sonríe con alegría,

pero todos me dicen

¡la mama pacha también está muriendo!

7.5.7 ¡Ama ripuychu!

¡Ama ripuychu!

pich qaparimuwan

sachachuch, rumichuch, yanaychuch

¡Ama ripuychu! ¡Ama!

chunka, pachak, icha waranqa

qapariykuna kuska

orqopas, qorapas, chaqraykuna, 

atoqkuna, chuseqpas, añaspas,

hunu simikuna ima qapariwaq

rinriy yaqa toqyanankama.

¡Ama ripuychu!¡ama!

mama hallpapas ichisqayta musyaspa

¡Ama ripuychu! qapariwaq

mayupas waqaspa 

weqenta posoqoman muyuchispa

wayrañataq sara chaqraykunata

kuyapaspa harkawayta munaq.

Chaqraypas waqaspa qapariwaq

¡Ama ripuychu!,

rumipiwan millay qoram chinkachinqa

qamwan ñoqa kuyaywan

kichasqanchik surcukunata.

¡Manam kapuwanqachu kuyayniyki,

muhuykipas!

qalakuna hamuspa wañuchiwanqa.

Huk chaqraykunapas waqasqataq,

karupi orqokuna, parapas, wayrapas,

wallpay suwaq qarachupapas.

Kallmakuna harkawayta munaq

¡Ama ripuychu! ¡amaaaa! qaparispa.

Nanaywan sarusqay anku kichkapas

waqachkasqa ¡ama ripuychu! 

¡Amaa!, nispa

¡Ama saqewaykuchu!

¡waqachkanikum!

...chay chinka qapariypiñataq

...yanayta uyariruni.

Chaychika waqayta uyarispa

sonqoypas qasqoymanta lluptispa

saray ukupi pakakuspa qapariwaq 

¡Ama ripuychu! ¡ama! ¡amaa!¡amaaaa!

chu, nanaypiwan piñaywan ñawsayasqa¡ripukuni!

¡Chaypi sonqoyta saqespaa...!

¡No te vayas! 

¡No te vayas!, alguien me gritó,

no sé si el árbol, la piedra o mi amada.

¡No te vayas!, ¡no!

Diez, cien talvez mil voces juntas,

el cerro, la yerba, mis chacras,

los zorros, el búho, el zorrino; 

quizás millón de voces gritaban 

y mis oídos casi reventaban

¡No te vayas!, ¡no!

La tierra al sentir mis pasos,

también gritaba ¡no te vayas!

El rio, triste agitaba

sus lágrimas en torbellino

y el viento cual felino quería atajarme

formando olas en el maizal.

Mi chacra sollozando imploraba

¡No te vayas! vendrán las cizañas,

las piedras y la mala yerba

borrarán estos surcos que tú y yo

los abrimos con amor.

¡No tendré tu calor ni tus semillas!

vendrán hombres ambiciosos,

y sus abonos venenosos

me matarán empobrecida.

Lloraban también las otras chacras,

lejos también los cerros, la lluvia,

el aire, hasta la zarigüeya

que robaba mis gallinas.

Las ramas intentaban detenerme

gritando ¡no te vayas! , ¡no! ¡noooo!

Hasta la espina que pise con dolor

imploraba ¡no te vayas!, ¡no!

¡no nos dejes! ¡estamos llorando! 

perdóname si te causé dolor,

...y perdida entre mil voces

...la voz de mi amada.

Rendido ante tanto llanto

mi corazón sangrando

escapó de mi pecho y 

escondiéndose en el maizal

también gritaba:

¡No te vayas!, ¡no!, ¡noooo!

pero ciego de dolor y de ira,

y con el alma herida, ¡me fui!

¡dejando mi corazón ahí!

7.5.8 Sonqoytawan sonqoykita

Sonqoytawan sonqoykitam

mama killa sirarun,

chaysi sapa tuta kusikun,

qoyllurkunawan takin

mana intiwan tinkuspapas.

Cheqninakuptinchikñataq waqan

pacha phuyuwan tutayanankama

chay ukupi qoyllurkuna, llakisqa

pakakunanpaq.

Weqentaqa, llakispapas waqaspapas

paramansi muyuchin,

tarpuykuna poqonanpaq

waytakuna sisananpaq,

mana pipas yarqaymanta kananpaq,

mana pipa sonqonpipas

kuyay pisinanpaq.

Mana kuyaysqaykitaqa

amam qatinkichu,

sonqoykitam mama killa sirarunman

rakinakuyta munaptiyki

yawar waqananpaq. 

Mi corazón y tu corazón

Mi corazón y tu corazón

lo ha cosido la madre luna;

por eso cada noche se alegra,

con las estrellas canta

aunque no encuentre al sol.

Y cuando nos odiamos llora,

hasta que el cielo oscurezca de neblina

para que allí dentro, tristes

las estrellas se escondan...

Y sus lágrimas, aun estando triste

y en llanto, las convierte en lluvia

para madurar las siembras

y florecer las flores,

para que nadie tenga hambre

ni falte amor en ningún corazón.

A quien no quieres,

no debes engañar;

tu corazón lo puede coser la madre luna

para que llore sangre

cuando quieras separarte.


Comentarios

Entradas más populares de este blog

Presentación - Autoaprendizaje Quechua

Capítulo I: Vocabulario