7.5 Poesías de Ciro Alfredo Gálvez Herrera
Autor del Renacimiento Andino, ex ministro de cultura, poeta.
7.5.1 ¡Kutisaq!
Sapayniypim wayra
¡ripukuy! niwaq
wiksaymanta hasapakuspa
yarqaymanta kaptin.
Ripusqay punchawñataqmi,
orqokuna, chaqrakuna waqarqa;
rumikuna, sachakuna, mayupas,
qowikuna, uywakuna, atoqkunapas,
¡wañuyni unanchaq tukupas!
Allqoypa anyayninkunam rikchakapuwaq
aychaymanta rurasqa charango cuerdakuna
nanaywan siptikuq
karunchakusqaymanhina.
Ripuytaqa ripukurqanim,
chu, llaqtaypim sonqoyta saqerqani,
yuyarisqay wawqeykunatapas
sara ukupi pukllachkaq
qala chaki warmakunatahina.
Mamaytapas yuyarinim
waqasqanpi sutuchkaq weqeyoqta;
chaqraykunata, uywaykunatapas,
yanaytañataq mayu patanpi
samayninwan kuyayninta
chayachimuwachkaqtahina.
Kunanñataqmi kay karu llaqtapi,
mana nunayoq runap llaqtanpi,
musyanim llaqtaymanta hamuq wayrata
kutichikuwayta munaspa,
musyaykim yanallay
lliw ima hapisqaypi
musyanim qamwan sonqoy kasqanta
chayraykum ¡kutisaq! llaqtayman.
¡Volveré!
El aire en silencio
me decía que me vaya,
bostezando desde mis entrañas,
cuando tenía hambre.
El día de mi partida lloraron
los cerros, las chacras,
las piedras, los árboles, el río,
los cuyes, las ovejas, los zorros,
hasta el búho que presagiaba mi muerte.
Los aullidos de mi perro parecían
cuerdas de charango hechas de mi propia carne,
que poco a poco se arrancaban,
con la distancia y el dolor.
Entonces me fui,
pero en mi pueblo quedó mi alma,
mis hermanos que aún los imagino
niños descalzos
jugando en el maizal;
también recuerdo a mi madre,
con sus ojitos llorosos
por mi partida
mis chacras y ovejas aun llorando,
y mi amor en el río,
con su aliento
llena de candor.
Y en esta ciudad lejana
ciudad de gente sin alma,
siento el aire venido de mi tierra
queriendo llevarme de regreso;
te siento a ti amor mío
en todo lo que toco;
siento que mi corazón quedó contigo,
y por eso ¡volveré!
7.5.2 Pim wañuchiwachkanchik?
Mana llakipayakuq llaqtapi
qacha yakuyoq, qacha wayrayoq llaqtapi
wakcha wischupasqa kawsani.
Chu, musyanim llaqtay qayawasqanta
wawqeykunata kallpanchanaypaq
sapinchikunawan tinkuspa
urmasqanmanta hatarichinaypaq.
Uywa sachakunapas wañuchkan
riti orqokunapas chulluchkanña
chaqraykunapas qalayasqaña.
Minakunapas, fabricapas manas
yakuta wayratapas miyuchanchu.
Nis, pim wañuchiwachkanchik
pim cancerta qallaykachirqa
sapa puchaw runa wañunanpaq?
pim yanayta wañuchirqa?
Mama kukallay
willaykullaway
pim wañuchiwachkanchik?
Protestaqkuna balachisqa wañun
hukuna yarqaymanta utaq cancerwan
hinallañam wañuypipas kawsaypipas kay
yanaypas wañusqaña kaptinqa.
Imapaqña kawsayman?
wakchalla churichaykunapas
chiwchichahina siminchantin
tantachata mañakuspa.
Limamanta kutimuyta atispaqa
paykunaraykuchik kutimuyman
chaqraykunaraykutaq kutimuyman
saqesqay chaqraykunarayku
yanayraykutachá kutimuyman
wañuypiwan kawsaypi kayman
wiñaypaq kuskalla kananchikpaq.
Ripukusaq, ripukusaq
kunanhina watankama
kawsaspaychá kutimusaq
wañuspaychá manañaqa.
Mama pachallay
qamta waqani
chaskikullaway
Kunanhina watankama
kawsaspaychá kutimusaq
wañuspaychá manañaqa.
¿Quién nos está matando?
En esta ciudad indolente
de agua y aire contaminado
vivo pobre, despreciado…
pero siento que mi pueblo me llama
para darle fuerza a mis hermanos,
encontrando nuestras raíces
levantarlos desde las ruinas.
Los bosques y animales están muriendo
los nevados llorando se derriten,
y las chacras empobrecidas…
dicen que las minas no contaminan,
que las máquinas y fábricas tampoco.
¿Entonces quién nos está matando?
¿Quién inventó el cáncer
para matar tanta gente?
¿Quién mato a mi amor?
Madre coca, madrecita
avísanos
¿Quién nos está matando?
Los que protestan mueren baleados
los otros por hambre o por cáncer
estar en la vida o en la muerte ya da igual,
si mi amor ya está muerta.
¿Para qué ya voy a vivir?
Huérfanos también mis hijos
volvería también por mis chacras
¡Que las dejé abandonadas!
volvería también por mi amor,
estaría entre la vida y la muerte,
para estar siempre juntos, los dos (bis)
Me voy, me voy
hasta el próximo año como hoy
si estoy vivo volveré
y si he muerto ya no
¡Madre tierra!
¡Tayta Huamani!
¡Recíbenos!
Hasta el próximo año como hoy
si estoy vivo volveré
y si he muerto ya no.
7.5.3 Waqanayaq uya
Mana waqanapaq weqenta takyachispa
waqanayaq uyata qawaptiykim
lliw imapas waqaqta qawanki
sachakunata, wayrata, yakutapas,
lliw ima qawasqaykitawan
hapisqaykitam waqaqta qawanki,
lliw ima chaypi ñoqa kasqayrayku.
Saqewayta munaspaqa
karu kaptiykipas
musyankim sonqonchikkuna
watasqa kasqanta,
qamwan ñoqa hukllam kanchik.
Ñoqa wañuptiypas
sonqoyqa qampapim llanllarinqa
qampañataq ñoqapapi.
Llakiwan masyachikusqa
karupiña kaptiykipas,
musyankim wayrapa samayninpiwan
hallpapa llanllarininpi
ukuykiman yaykuspa
yapamanta kawsachisqayta,
Qamrayku wañusqayta,
yachanaykipaq.
El rostro lloroso
Cuando veas un rostro lloroso
conteniendo las lágrimas
para no llorar,
verás que todo tu entorno llora
los árboles, el aire, el agua,
las casas, hasta la yerba que pisas.
Verás llorar todo lo que abarque tu vista
y palpen tus manos,
porque en todo eso, yo estaré.
Aunque quieras dejarme
y estes lejos,
sentirás el amor que nos une,
el mundo somos tu y yo.
Aunque yo muera
mi corazón seguirá
latiendo en el tuyo
y el tuyo en el mío.
Y si estando lejos,
abrumada de nostalgia
sientes el aliento del aire
y el pulso de la tierra,
entrare en tu cuerpo
y te daré vida para que sepas
que he muerto por ti.
7.5.4 Chunniq marka
Chinkasqam kachkani
kay chinka runapi
purini muspani
¡allin sonqo runata maskani!
Wakin hamun, hukkuna rin
pich urman ñoqawan
imapas kayman hinalla
chinkasqa takikuna
maymanta hamun
mayman rin yachakunchu
¡allin sonqo runata maskani!
Llumpay runa, akchikunapas
puriqkuna, rantiqkuna
tuki tuki imañapas
rantinku qatukunku imachakunata
yanqachakunamanta, kuyunakuy, sidapas
tuki vitrinakuna, qacha qatukuna
¡riquezawan pobreza wañuywan kuska!
Wiksasapakuna, wakcha saqrachakunapas
qellakuna, allqokuna
latakuna politicukuna, dogradukuna
kikllukunapi pishtakukuna
¡suwakunalla maypipas!
Miski mikuykunaman riptiypas mikunaypaq qollqey kanchu
millay runalla maypipas
sinkasqahina
kikllukunapi, kanchakunapi, maypiñapas
pantaruni ñanta
¿maytam rinku?, ¿imata maskanku?
¡allin sonqo runata maskani!
Ñakayta purispapa machucha
atipaspanta lloqsiqta
paypas hinallata maskasqanta willawasqanta
ñakayta purispa tariruwaqraq
¡maskay hinalla!
Ciudad vacía
¡Estoy perdido!
en este mar de gente
camino, desvarío;
¡busco alguien en quien confiar!
Unos van otros vienen
alguien tropieza conmigo
soy solo eso, ¡un tropiezo!
melodías estridentes
ruidosas que confunden
¡busco alguien en quien confiar!
Mucha gente, muchas luces
caminantes y comerciantes a doquier
fantasía, música, lujo, risas
compran y venden todo
desde baratijas hasta sexo y sida
lindas vitrinas, sucios mercados
¡riqueza, pobreza y la muerte juntos!
Gordos barrigones, escuálidos mendigos
vagos, ratas y borrachos
corruptos y drogados en calles y jirones
asesinos en las calles
¡ladrones por todas partes!
Sabrosas comidas en todos lados
pero para comer no tengo plata
gente mala en las calles
como perdidos en todas partes
¿perdieron el camino?
¿a dónde van?
¿qué buscan?
¡busco alguien en quien confiar!
Un anciano a duras penas
Diógenes de Atenas
lámpara encendida en mano
caminado al medio día
me contó que busca lo mismo
hace 2 mil años,
y me gritó ¡sigue buscando!
7.5.5 Maypiraq justicia
Tayta señor juez
haykam justiciayki
qhapaqpa justicianqa manam wakchapaqchu
qampa justiciaqa manam wakchapaqchu.
Señor abogado
haykam justiciayki
wallpayta mikuruspa
hukman apachkanki
qollqeyta chaskiruspa
hukman qoykuchkanki.
Señor congresista
iskay kuyaq runa
candidato kaspa
allinhina karqa
llaqtaypi llullakuspa
kutimunmanñachu.
Llaqtay alcaldipas
wirayarusqaña
carruyoqña kasqa
reqsiwanchikñachu
qollqeyoqña kasqa
qawaykuwanñachu.
Yanqachu icha ripumurqani
karu llaqtapi wakcha kanaypaq
mana chaqrayoq, mana wasiyoq
kayna muchunaypaq
mana yanayoq, mana piniyoq
yanqa purinaypaq.
Donde estará la justica
Señor juez
cuánto cuesta tu justicia
la justicia de los ricos
no es justicia para los pobres.
Señor abogado
cuanto son tus honorarios
después de comerte mi gallina
le llevas a la contra parte
después de recibir mi dinero
a la contraparte le das la información.
Señor congresista
habías tenido dos caras
de candidato
una cara de buena gente
mintiéndole a mi pueblo
ya no creo que regreses.
El alcalde de mi pueblo también
ya se había engordado
ya camina con carro
ya no nos conoce
ya había sido adinerado
ya ni nos mira.
Creo que en vano migré
para ser pobre en las grandes ciudades
para estar sin chacra, sin casa
sufriendo así
sin mi amada, sin nadie
para así deambular.
7.5.6 Kawsachkaqtaraq tariruy
Karumanta qawaruni
puñuysan orqokunata
llakiy samayninwan
yanayta kallpanchaqta
mana wañunanpaq.
Puriyniyta hikutarqani
kawsachkaqtaraq tarinaypaq,
rumikuna anchuq ñanniymanta
mana witalanaypaq,
kallmakuna kuyaywan waylluwaq
hanaq pacha sulla waqasqan sutuykuwan
chiriyachiwaspa.
Allqokunapas
llakiy anyaykunata,
utulukunaqa takisqañachu
achikyay kusiy takinkunata,
wallpakunañataq umpusqa
upallalla harawisqa.
Hanaq pacha lutukurusqa
wayra, upallala kallpanta takyachispa,
wamanqa llakisqa allimantalla pawasqa,
akakawkañataq rumi hawanpi upayasqa
aswan mana allinta unachasqa.
Paykama chayaruptinñataq
manaña rimaspapas, katkataspa
wañuruniñam niykuruwan
chu qamwanmi kasaq imaypas
qanman sapa punchaw kawsayta qospa.
Chay punchawmantam
ukuypi yanay kasqanta musyani,
qawanitaq orqokunata, sachakunata
lliw mama pachatawan niwaspa
yanay unkunman kutisqanta.
Wayrapas yanapawan puriptiy,
chiki tukupas kusichiwan
chu llapantaq waqaspa asispa niwan
¡mama pachapas wañuchkanmi...!
Encontrarla aún con vida
Soñolientos aun los cerros
bostezando alientos de tristeza
vi desde el horizonte
que animaban a mi amada
para que no se muera.
Acelere el paso
para encontrarla aún con vida,
las piedras se retiraban de mis pasos
para no tropezarme,
las ramas me acariciaban cariñosas
refrescándome con las gotas de rocío
que el cielo había llorado.
Los perros llorando
aullidos de melancolía,
enmudecidos los gallos
no cantaban la matinal alegría
y las gallinas entumecidas susurraban.
Se había vestido de luto el cielo;
callado, contenía su impulso el viento,
triste, el halcón en lento vuelo
y mudo el akakawka desde un peñón
auguraban lo peor.
Llegué hasta ella
y aun temblorosa y sin palabras
me dijo que ya había muerto,
pero que siempre estaría conmigo
dándome vida cada día.
Desde aquel día la siento dentro mío
y veo los cerros, los árboles
y toda la mama pacha diciéndome
que mi amor ha vuelto a sus entrañas.
Hasta el viento me ayuda cuando camino,
hasta el búho malagüero me alegra,
y el rio me sonríe con alegría,
pero todos me dicen
¡la mama pacha también está muriendo!
7.5.7 ¡Ama ripuychu!
¡Ama ripuychu!
pich qaparimuwan
sachachuch, rumichuch, yanaychuch
¡Ama ripuychu! ¡Ama!
chunka, pachak, icha waranqa
qapariykuna kuska
orqopas, qorapas, chaqraykuna,
atoqkuna, chuseqpas, añaspas,
hunu simikuna ima qapariwaq
rinriy yaqa toqyanankama.
¡Ama ripuychu!¡ama!
mama hallpapas ichisqayta musyaspa
¡Ama ripuychu! qapariwaq
mayupas waqaspa
weqenta posoqoman muyuchispa
wayrañataq sara chaqraykunata
kuyapaspa harkawayta munaq.
Chaqraypas waqaspa qapariwaq
¡Ama ripuychu!,
rumipiwan millay qoram chinkachinqa
qamwan ñoqa kuyaywan
kichasqanchik surcukunata.
¡Manam kapuwanqachu kuyayniyki,
muhuykipas!
qalakuna hamuspa wañuchiwanqa.
Huk chaqraykunapas waqasqataq,
karupi orqokuna, parapas, wayrapas,
wallpay suwaq qarachupapas.
Kallmakuna harkawayta munaq
¡Ama ripuychu! ¡amaaaa! qaparispa.
Nanaywan sarusqay anku kichkapas
waqachkasqa ¡ama ripuychu!
¡Amaa!, nispa
¡Ama saqewaykuchu!
¡waqachkanikum!
...chay chinka qapariypiñataq
...yanayta uyariruni.
Chaychika waqayta uyarispa
sonqoypas qasqoymanta lluptispa
saray ukupi pakakuspa qapariwaq
¡Ama ripuychu! ¡ama! ¡amaa!¡amaaaa!
chu, nanaypiwan piñaywan ñawsayasqa¡ripukuni!
¡Chaypi sonqoyta saqespaa...!
¡No te vayas!
¡No te vayas!, alguien me gritó,
no sé si el árbol, la piedra o mi amada.
¡No te vayas!, ¡no!
Diez, cien talvez mil voces juntas,
el cerro, la yerba, mis chacras,
los zorros, el búho, el zorrino;
quizás millón de voces gritaban
y mis oídos casi reventaban
¡No te vayas!, ¡no!
La tierra al sentir mis pasos,
también gritaba ¡no te vayas!
El rio, triste agitaba
sus lágrimas en torbellino
y el viento cual felino quería atajarme
formando olas en el maizal.
Mi chacra sollozando imploraba
¡No te vayas! vendrán las cizañas,
las piedras y la mala yerba
borrarán estos surcos que tú y yo
los abrimos con amor.
¡No tendré tu calor ni tus semillas!
vendrán hombres ambiciosos,
y sus abonos venenosos
me matarán empobrecida.
Lloraban también las otras chacras,
lejos también los cerros, la lluvia,
el aire, hasta la zarigüeya
que robaba mis gallinas.
Las ramas intentaban detenerme
gritando ¡no te vayas! , ¡no! ¡noooo!
Hasta la espina que pise con dolor
imploraba ¡no te vayas!, ¡no!
¡no nos dejes! ¡estamos llorando!
perdóname si te causé dolor,
...y perdida entre mil voces
...la voz de mi amada.
Rendido ante tanto llanto
mi corazón sangrando
escapó de mi pecho y
escondiéndose en el maizal
también gritaba:
¡No te vayas!, ¡no!, ¡noooo!
pero ciego de dolor y de ira,
y con el alma herida, ¡me fui!
¡dejando mi corazón ahí!
7.5.8 Sonqoytawan sonqoykita
Sonqoytawan sonqoykitam
mama killa sirarun,
chaysi sapa tuta kusikun,
qoyllurkunawan takin
mana intiwan tinkuspapas.
Cheqninakuptinchikñataq waqan
pacha phuyuwan tutayanankama
chay ukupi qoyllurkuna, llakisqa
pakakunanpaq.
Weqentaqa, llakispapas waqaspapas
paramansi muyuchin,
tarpuykuna poqonanpaq
waytakuna sisananpaq,
mana pipas yarqaymanta kananpaq,
mana pipa sonqonpipas
kuyay pisinanpaq.
Mana kuyaysqaykitaqa
amam qatinkichu,
sonqoykitam mama killa sirarunman
rakinakuyta munaptiyki
yawar waqananpaq.
Mi corazón y tu corazón
Mi corazón y tu corazón
lo ha cosido la madre luna;
por eso cada noche se alegra,
con las estrellas canta
aunque no encuentre al sol.
Y cuando nos odiamos llora,
hasta que el cielo oscurezca de neblina
para que allí dentro, tristes
las estrellas se escondan...
Y sus lágrimas, aun estando triste
y en llanto, las convierte en lluvia
para madurar las siembras
y florecer las flores,
para que nadie tenga hambre
ni falte amor en ningún corazón.
A quien no quieres,
no debes engañar;
tu corazón lo puede coser la madre luna
para que llore sangre
cuando quieras separarte.
Comentarios
Publicar un comentario