Sufijos: pa(repetición), paku, ysi, má, sá, chá

 104. Sufijo -pa. Indica repetición de una acción o verbo ‘volver a, hacer de nuevo’. No confundir con el otro sufijo -pa, posesivo parte de algo.

Maskay – buscar => maska-pay – rebuscar.

Wakcha warmikuna papata allapakuchkanku. Las mujeres pobres están que rebuscan papa tras la cosecha.

Kutipay yachanaykikama. Repite hasta que aprendas.

Pasñataqa rimapayanaykim. A la adolescente tienes que aconsejarle una y otra vez.

Aqataqa miskipanaykim. A la chicha tienes que echarle más azúcar.

Asnachkanmi, mapas muskiparuy. Está apestando, si no crees vuelve a olerlo.

Wakcha warmakuna papata allapakuchkanku. Los niños pobres están que rebuscan la papa ya cosechada.

Warmikuna Puno qori qoyapi pallapakunku. Las ‘pallaqueras’ rebuscan la escoria en la mina de oro de Puno.

105. Sufijo -paku. Despectivo, oficio o acción que uno mismo se crea. Se forma del repetitivo -pa + el reflexivo ku.

 Llankay – trabajar => llanka-pakuy – cachuelearse.

Paninpa wasillanpi yachapakun. No tiene casa propia, solo vive en la casa de su hermana. 

Chay Mariacha wachapakusqas. Dicen que Marita tuvo hijo de un casado (alguien que no es su pareja).

¿Allin takiqchu?, Limapis carrukunapi takipakuchkantaq. ¿Es buen cantante? Pero, dicen que en Lima canta en los micros.

Tukuy raymikunapi mikupakuqmi. Le gusta comer gratis en las festividades.

Manam paqtachkanchu, tawnapakullachkanmi. No está nadando, solo se está apoyando en sus brazos.

Imallatapas churakunkichu, upyapakuq. No te pones nada tomas gratis.

Manam allinta rurarqachu, yachapakuqllam. No hizo bien su trabajo, es principiante.

Manam allin takiq bandachu, huñupakuqllachuch. No es buena banda de músicos, creo que son reunidos improvisadamente.

106. Sufijo -ysi. Indica ayudar o acompañar en la acción de un verbo. 

Takiy – cantar => Takiy-siy – acompañar en un canto.

Juan taytanta llankaySin. Juan ayuda a trabajar a su padre. 

Ñoqa mayuta chimpaysini. Yo ayudo a cruzar el rio. 

Qam Juanata qellqaysinki. Tu apoyas a escribir a Juana.

Gregorio, Raulwan ayata qepiysinku. Gregorio y Raúl ayudan a cargar el muerto. 

Kay rumita tanqaysiway. Ayúdame a empujar esta piedra.

107. Sufijo -má. Indica una conclusión, información fehaciente -m(asertivo) + á(corroborativo).

Qollqen karqachu, maymantamá. Sino tenía dinero, de donde más pues.

Kaymimá muyusqachu, chaymi sayapakurqa. Esta pieza pues no giraba, por eso (la máquina) se paró. 

Qanmimá kasqanki, niway. Habías sido tú, que tienes que decirme.

Manamá carruta rantisaqchu. De ninguna manera compraré un carro.

108. Sufijo -sá. Indica seguridad de la información -s(reportativo) + á(corroborativo).

Chaynasá kipu kamayoq nin. Así dice que es, lo dice el experto de la contabilidad.

Qoyapi llankayta munasqasá. Dice que quiso trabajar en la mina.

109. Sufijo -chá. Indica alta probabilidad del hecho -ch (dubitativo) + á(corroborativo). No confundir con el diminutivo -cha.

Ñam aya marqay killaña, paranqañachá. Ya es noviembre, es probable que ya llueva.

Wiksayoqqa ñam pusaq killanpiña, wachanqañachá. La embarazada ya va por su octavo mes, ya debe estar por dar a luz.

Pichqa watanpiña hatun yachay wasipi, tukunqañachá. Ya va cinco años en la universidad, ya estará culminando (sus estudios).


Comentarios

Entradas más populares de este blog

Sufijos: ri/qa, raya, kamu, ykacha, ntin

Sufijos : pi, man, ta, manta, kuna, cha

Sufijos: rqu, -rqu-sqa, yku, spa, stin